Tiểu·từ·điển phương·ngữ Quảng·Bình (phần 2)

Xem phần 1 ở đây

Quy·ước chữ·viết·tắt:

Các đặc·điểm ngữ·âm của tiếng Huế

Tác·giả: PGS Vương·Hữu·Lễ

(Thông·tin Khoa·học và Công·nghệ, số 1, năm 1992)

0. Dẫn nhập

Cho dù trước đây và hiện giờ, tiếng Huế thường không được sử dụng chính thức trên các phương tiện truyền thông đại chúng có quy mô lớn hơn một tỉnh, như tiếng Hà Nội và tiếng Sài Gòn, nhưng tiếng Huế vẫn là một trong ba thổ ngữ (Hà Nội, Sài Gòn, Huế) được người Việt nói chung ưa thích hơn cả trong số các thổ ngữ của tiếng Việt. Đó là xét về mặt xã hội học. Còn theo quan điểm ngôn ngữ học, tiếng Huế là một thổ ngữ rất đáng chú ý vì nó liên quan đến lịch sử phát triển của tiếng Việt, vì có ngôn ngữ cung đình, một hiện tượng đặc dị không thể tìm thấy ở bất kỳ thổ ngữ khác nào, và vì có những đặc trưng phương ngữ học tạo cho nó một vị trí khác biệt trên bản đồ thổ ngữ tiếng Việt...
Trong khuôn khổ bài này, chúng tôi cố gắng phác hoạ các đặc điểm của tiếng Huế đương đại, xét trên bình diện ngữ âm học. Nhưng trước hết tưởng cũng cần xem qua tình hình phương ngữ thổ ngữ của tiếng Việt và xác định vị trí của tiếng Huế trong bức tranh chung đó để có một cái nhìn tổng quát về tiếng Huế.

Một·vài cảm·nhận sơ·lược về đặc·điểm ngữ·âm và từ·vựng tiếng Huế

Tác·giả: Đặng·Thanh·Hòa

Trung·tâm Từ·điển·học · Vietnam Lexicography Centre

(Bài·báo này đã được đăng trên Tạp·chí Ngôn·ngữ & Đời·sống, số 4 · 2001)

Xứ Huế vốn là kinh·đô cũ của triều Nguyễn, một triều·đại phong·kiến cuối·cùng ở nước ta. Là một tỉnh có diện·tích 5.009,2 km2, số dân 1.045.134 người; Đông giáp Biển Đông, Tây giáp Lào, Nam giáp xứ Quảng, Bắc giáp Quảng·Trị. Toàn tỉnh Thừa·Thiên··Huế hiện·nay có 8 huyện là A·Lưới, Hương·Thuỷ, Hương·Trà, Nam·Đông, Phong·Điền, Phú·Lộc, Phú·Vang, Quảng·Điền, và Thành·phố Huế. Do·đó, có·thể nói Thừa·Thiên··Huế là một địa·phương nằm ở vị·trí trung·tâm của cả nước, nơi được coi là địa·bàn có tầm·chiến·lược quan·trọng. Chính vì·thế mà người·ta đã ví Huế là “chiếc đòn·gánh gánh hai đầu đất·nước”. Với một bề·dày văn·hoá vốn·có của mình, xứ Huế luôn được đánh·giá là nơi còn chứa đựng nhiều yếu·tố văn·hoá độc·đáo mà không phải vùng nào, địa·phương nào cũng có. Một trong những điều đặc·biệt ấy phải kể đến tiếng·nói của người xứ Huế, hay như một số người thường gọi là phương·ngữ (regional dialect) Huế, hoặc nói một cách chính·xác hơn là thổ·ngữ (subdialect) Huế.

Ngày·nay, cùng với việc·đầu·tư nghiên·cứu ngày một nhiều hơn, sâu hơn về nền·văn·hoá Huế thì vấn·đề nghiên·cứu, tìm·hiểu về ngôn·ngữ, tiếng·nói của người Huế cũng đang được các nhà·khoa·học quan·tâm đặt·ra. Tuy·nhiên, số·lượng công·trình nghiên·cứu về lĩnh·vực này cho đến nay hầu·như chưa có nhiều do·đó mà người·ta chưa·thể đánh·giá được hết mọi tiềm·năng về bản·sắc ngôn·ngữ của vùng này. Chính vì·vậy, qua một·số kết·quả nghiên·cứu và khảo·sát bước·đầu, trong khuôn·khổ một bài·viết ngắn chúng·tôi xin được đưa·ra một·vài cảm·nhận nhỏ về tiếng Huế với mong·muốn góp một phần hiểu·biết ít·ỏi của mình để tìm·hiểu thêm về ngôn·ngữ Huế nói riêng và nền·văn·hoá Huế nói chung.

Đặc·điểm ngữ·âm phương·ngữ Nghệ·Tĩnh với việc nghiên·cứu lịch·sử tiếngViệt

Tác·giả: TS. Nguyễn·Hoài·Nguyên

1. Dẫn nhập
Các kết quả nghiên cứu lịch sử tiếng Việt cho thấy các nhà ngữ học đã tiếp cận vấn đề theo nhiều hướng khác nhau. Có thể xuất phát từ mảng từ Hán- Việt để tìm hiểu diễn biến của hệ thống âm đầu tiếng Việt như H. Maspero (1912), Nguyễn Tài Cẩn(1977, 1995). Có thể tiếp cận từ tiếng tiền Việt- Mường đến tiếng Việt hiện đại như A.Haudricourt(1953, 1954), M.Ferlus(1975, 1981, 1995), Phạm Đức Dương (1979, 1983), Trần Trí Dõi (1987, 1991, 2005). Có thể xuất phát từ các thư tịch cổ, trước hết là các tư liệu chữ Hán, chữ Nôm như Lê Quán(1973), Vương Lộc(1989, 1995), Nguyễn Ngọc San(1985, 2003). Cũng có thể xuất phát từ các ngôn ngữ họ hàng với tiếng Việt như tiếng Mường, tiếng Thổ, tiếng Cuối, tiếng Chứt…và các ngôn ngữ Môn-khmer khác như cách làm của H.Maspero(1912),A.Haudricourt(1953,1954),M.Ferlus(1981),N.K.Xokolovskaja(1976, 1978). Có thể xuôi dòng lịch sử: từ nguyên sơ, tức là từ ngôn ngữ tiền Việt- Mường đến tiếng Việt hiện đại theo cách của H.Maspero(1912), M.Ferlus(1981), Trần Trí Dõi(2005). Cũng có thể ngược dòng lịch sử, từ hiện đại trở về nguyên sơ như cách của Nguyễn Tài Cẩn(1995), Nguyễn Ngọc San(2003). Cùng với những hướng tiếp cận trên, có thể nghiên cứu lịch sử tiếng Việt từ góc độ phương ngữ học.

Phương ngữ học Việt đã góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề về lịch sử phát triển tiếng Việt qua những nghiên cứu, đối chiếu các hiện tượng ngôn ngữ giữa các vùng, các miền đất nước. Sự tồn tại và đang hành chức của một phương ngữ và giữa các phương ngữ có một mối liên hệ về lịch sử bởi vì Lịch sử tiếng Việt tìm thấy trên bản đồ phương ngữ sự ánh xạ trong không gian của sự diễn biến của nó trong thời gian [3, tr. 28]. Dĩ nhiên, cái hình ảnh lịch sử qua không gian chỉ là một khái niệm tương đối thể hiện những đặc điểm nào đó của các thời kì khác nhau của một ngôn ngữ chứ không phải thể hiện một cách trọn vẹn các giai đoạn khác nhau ấy. Nhưng trong điều kiện tư liệu quá ít ỏi thì những yếu tố bảo lưu còn vương lại ở những mảnh biến thể địa phương của tiếng Việt đương đại cũng có thể cho phép người nghiên cứu tái lập những dạng ngôn ngữ ở các thời điểm phát triển đã có trong diễn trình tiếng Việt. Vậy là, trong các phương ngữ Việt, phương ngữ Nghệ Tĩnh(PNNT) là một trong vài phương ngữ hiếm hoi còn bảo lưu nhiều yếu tố cổ, thậm chí rất cổ của tiếng Việt ở các giai đoạn trước đây. Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn đã xác nhận điều đó: Trong các vùng phương ngữ Việt, vùng phương ngữ Nghệ An, Hà Tĩnh, Bình Trị Thiên có một vị trí đặc biệt: đây là vùng hiện còn giữ rất nhiều nét cổ. Có thể coi đây là một kho tàng cứ liệu có thể giúp ích được rất nhiều cho việc nghiên cứu lịch sử ngữ âm tiếng Việt giai đoạn khá xa xưa( cách đây năm trăm năm trở lên) [1, tr. 14]. Bài viết này nêu vài suy nghĩ về lịch sử ngữ âm tiếng Việt từ các đặc điểm ngữ âm PNNT.

2. Vị trí của phương ngữ Nghệ Tĩnh trong các vùng phương ngữ Việt

Phương·ngữ Quảng·Nam

Tác·giả: Vũ·Đức·Sao·Biển

Một cách khái quát, ngôn ngữ nói của người Quảng Nam có một số phương ngữ trùng hợp với phương ngữ của nhiều tỉnh miền Trung như Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng. Đó là các từ ngữ như ở mô (ở đâu), đằng tê (đằng kia), cái chi rứa (cái gì vậy), con khọn (con khỉ), xa ngái (xa lắm)…

Đất Quảng Nam phần lớn là rừng núi và vùng bán sơn địa, nhiều sông suối đèo dốc nên địa hình khá hiểm trở. Tổ phụ của người Quảng Nam phần lớn là người Thanh Hóa, Nghệ An. Trên 500 năm trước, theo bước chân của vua Lê Thánh Tông, năm 1471, họ về phương Nam khai phá đất đai, lập làng mới.

Tiểu·từ·điển phương·ngữ Huế

Người·soạn: Nguyễn·Tiến·Hải, Ngô·Đức·Tài, Nguyễn·Minh·Hải.

Cập·nhật vào ngày 15 tháng 01 năm 2011.

Nhận·xét về một số đặc·điểm của phương·ngữ Huế:

  

1.    Các tiếng trong tiếng phổ·thông (tiếng Việt chuẩn quốc·gia hiện nay) có vần tận·cùng là t thì bị đổi thành c, ví dụ: nhất=> nhấc, cất=>cấc, ướt=>ước, mứt=>mức, tuất=>tuấc, chuột=>chuộc,...

2.    Các tiếng trong tiếng phổ·thông có vần tận·cùng là n thì bị đổi thành ng, ví dụ: san=>sangcần=>cầng, lăn=>lăng, nhưng lên vẫn đọc lên chứ không đọc lêng, phiên=>phiêng, can=>cang,

3.    Các tiếng trong tiếng phổ·thông có vần là anh thì bị đổi thành ăn (gần ân), ví dụ: chanh=>chăn, anh=>ăn,...

4.    Các tiếng có phụ·âm s bị đổi thành phụ·âm x

5.    Các tiếng có vần oi bị đổi thành vần oai, ví dụ: nói=>noái, khói=>khoái.

6.    Các tiếng có vần ach bị biến đổi thành vần gần với ăt, sách=>sắt

Bảng·kê dưới đây liệt·kê những từ người Huế dùng. Xin vui lòng xem thêm Tiểu·từ·điển phương·ngữ tỉnh Quảng·Bình.Có một số từ người Quảng·Bình và người Huế dùng chung chúng tôi không nhắc lại ở trong bảng này nữa.

Tiểu·từ·điển phương·ngữ Quảng·Bình

Người·soạn: Nguyễn·Tiến·Hải, Nguyễn·Minh·Hải.

Cập·nhật vào ngày 17 tháng 01 năm 2011. (558 mục·từ)

Nhận·xét về một số đặc·điểm của phương·ngữ tỉnh Quảng·Bình: 

• Các tiếng trong tiếng phổ·thông (tiếng Việt chuẩn quốc·gia hiện·nay) có dấu·ngã (~) thì thường được phát·âm thành dấu·nặng (.), ví dụ: đã => đạ, đũa => đụa, mỡ =>mợ,... 
• Một số ít tiếng có dấu hỏi bị biến thành dấu nặng: cửa => cựa, 

• Các tiếng có vần ưng => ơng. Ví·dụ: trứng => trớng, mừng=>mờng, đựng=>đợng,… 

• Vần ông => ôông. Ví·dụ: không => khôông, ông => ôông, công việc => côông việc, chồng sách => chôồng sách,... 

• Vần oc => ooc, vd: học => hoọc, đọc => đoọc, mọc => moọc, móc => moóc,...(nhưng điều này không phải luôn luôn đúng, ví·dụ: "con cóc" vẫn là "con cóc", ...) 

• Các tiếng có phụ âm nh => d (z), ví·dụ: nhiều => diều, nhãn => dản, nhà => dà,… 

• Các xã khác nhau trong tỉnh, thậm chí hai làng cạnh nhau cũng có tiếng nói khác nhau (đáng kể hoặc không đáng kể), cụ thể là cách phát âm các phụ âm và một số nguyên âm bị lệch chuẩn.

Ví·dụ, dân xã Hoàn·Trạch (huyện Bố Trạch) thường phát·âm các tiếng có phụ·âm đầu là d, gi thành r, ví dụ: con dao => con rao. Dân thôn Đại Nam 1, xã Đại Trạch, huyện Bố Trạch thường phát âm chữ d như chữ th trong các từ tiếng Anh this, that, the, ví dụ: dạ dày => dạ thày. Còn dân thôn Đại Nam 2 ở kế bên phát âm chữ mặn => ma..ạn,...

Quy·ước chữ·viết·tắt: